म पनि बाँच्नुपर्छ

डाई टुँ रोऊ मने आँश ना गिराऊ,
दुखके सागरमे चलैना बा लाऊ ।

बाबाले धर्ती छोड्नुभन्दा दुई वर्ष अघि पठाएको चिठ्ठीका पंक्ती हुन् । चिठ्ठी आएको मेरो नाम होइन, हजुरआमाको लागि । त्यतिबेला हजुरबा बित्नु भाथियो, हजुरआमालाई भेट्न पनि आउनु सक्नु भएन । बाबाको सट्टा उहाँको चिठ्ठी आयो, हतोहात । त्यतिबेला चिठ्ठी सुनेर हजुरआमाले के सोच्नु भयो होला, थाहा छैन् । तर, अहिले बाबाको चिठ्ठी १९ वर्षको भयो । अझै पनि जब उकुसमुकुस हुन्छु, एक्लोपनले पिरोल्छ, दुःख र पीडाले जीवनदेखि विरक्त लाग्छ, अनि यहि चिठ्ठी पल्टाउँछु र बाबाको स्पर्श महसुस गर्छु । आत्मबल थपिन्छ र मनमनै भन्छु, ‘म पनि बाच्नुपर्छ ।’

‘म पनि बाँच्नुपर्छ’ भनेजस्तै जिन्दगी बाँच्न त सजिलो कहाँ हुँदो रहेछ र ! आमाले भात दिएजस्तो जिन्दगीले मलाई थालमा पस्किएर केही पनि दिएनँ । उल्टै मेरो भागमा परेको पनि खोसेर लग्यो । आठ वर्षको हुँदा बाबा भूमिगत हुनुभयो र १३ वर्षको हुँदा हामीबाट अलग पारियो । वहाँको कमि जहिल्यै खट्किरह्यो । कतिसम्मकी पेटले भोग लाग्यो भन्थ्यो, म चुपचाप नसुनेझै गरि बस्थेँ । नयाँ कक्षाले नयाँ किताब माग्थ्यो, म पुरानै अरुको मागेर पढ्थेँ । चाडपर्वले नयाँ लुगा खोज्थे, म पुरानै च्यातिएको सिएर लगाउँथेँ । बाबाकै चिन्ताले हजुरबा गुमाए, त्यसपछि बाबा र काका गुमाएँ ।

त्यसपछि पीडैपीडाले दशैं मनाउन छोड्यौं, दीपावलीमा दीयो बाल्न छोड्यौं, चाडपर्व आएको थाहा नपाएँजस्तो  गर्‍याै‌ । घरपरिवारमा मात्रै होइन, मेरो जीवनमा यस्तो सन्नटा छायो, बाँच्न बेकार छ जस्तो लाग्न थाल्यो ।

जब बाबा होइन, पुलिस आउन थाले

बाबाका धेरै कुरा याद छैन्, मलाई । आमा भन्नुहुन्छ, ‘बाबा धेरै मेहनति हुनुहुन्थ्यो । आफ्नै मेहनतले धनगढीमा घर बनाउनुभयो । मेडिकल खोल्नुभयो । टोल छिमेकमा सबैले माया गर्थे, हामीलाई । सबकुछ राम्रो थियो ।’

अचानक बाबा घर आउन छोड्नुभयो । घरमा पुलिसहरु आउन थालेँ । पुलिस र शाही सेनाले धनगढी र हसुलियाका दुवै घर घेर्न थाले । डरले छिमेकीहरु पनि हाम्रो घर आउन छाडे । सेनाले बाबाका बारेमा सोधपुछ गर्दै ‘तिमीहरुको घर बमले उडाइदिन्छौं, तिमीहरु सबलाई मारिदिन्छौं’ भन्थे । उनीहरु ‘छोराहरुलाई माओवादी बनाइस्, तेरो छोराहरुलाई मारिदिन्छौं’ भन्दै हजुरबालाई कुट्थे । अहिले पनि हजुरआमाले ति दिन सम्झिँदा गहभरि आँशु हुन्छन् । हजुरबालाई जोगाउँन खोज्दा हजुरआमा पनि कुटाइ खानुहुन्थ्यो ।

पुलिसले धनगढीको घरमा सताउँन थालेपछि सबै जना सँगै बस्ने सल्लाह गरेर गाउँ फर्कियौं, हसुलिया । त्यतिबेला बाँच्ने आशा त थिएन, सँगै मरौला भन्ने वाचा थियो ।

यातनाका स्कुले दिन

माओवादीमा सक्रिया बाटा २०५४ मा भूमिगत हुुनुभयो । त्यतिबेला म धनगढीमै बाबाको साथी राज अधिकारीको बोर्डिंङ स्कुलमा पढ्थे । भाइहरु आमासँगै गाउँ फर्किसकेका थिए । गाउँकै स्कुल पढ्थे । मेरो बोर्डिङको फि तिर्न सक्ने अवस्था थिएन् । बाबाको साथीले सित्तैमा पढाउनु भयो । तर, प्रहरीले पढ्न दिएनन् । ‘त्यो माओवादीको छोरी हो, पढ्न दिइस् भने गाह्रो पर्ला’ भनेर उहाँलाई धम्काए । त्यसपछि मेरो भर्ना लिइएन् ।

सेना र प्रहरीले सताउने, लेखपढ गर्न नपाइने भएपछि घरमा सरसल्लाह भयो, सपरिवार भूमिगत हुने । अंकलले सोध्नु भयो, ‘भूमिगत हुने हो ?’ मेरो जवाफ थियो, ‘म पढ्न चाहन्छु । धेरै पढ्न मन छ ।’

गाउँमा पढ्न नपाएपछि फेरी धनगढी नै आएँ । बाबाको साथीकै बोर्डिङ स्कुलमा भर्ना भए । सानै थिए, कोठामा बस्न सक्थेनँ, उहाँकै घरमा बसे । तर, पुलिस राति घरमा आउन थाले । ‘माओवादीकी छोरीलाई घरमा किन राखिस् ?’ भन्दै हप्काउन थाले । उहाँलाई गाह्रो भएपछि घर छोडेँ ।

धनगढीमा एक्लै बस्न थाले । बिहान स्कुल हुन्थ्यो । बिहानै बिउझेर न नास्ता पकाउन सक्थे, न खाना । भोकै स्कुल जान्थे । टिफिन टाइममा साथीहरु केही न केही खाइरहेका हुन्थे । म भोकै चुपचाप कक्षाकोठामा बस्थेँ । छुट्टीहुँदा अरुका लागि स्कुल भ्यान थियो, म हिँडेरै कोठामा पुग्थे । तराईको गर्मी, दाउरामा खाना पउकानु राह्रै कष्टकर हुन्थ्यो । कति रात त खान नपाइकी सुत्थेँ ।

बोर्डिङ स्कुलमा एक वर्षमात्रै पढ्न पाएँ । माओवादीले आफ्नो छोराछोरीलाई सरकारी स्कुलमा पढाउने निर्णय गर्‍याे र म पनि धनगढी माविमा भर्ना भएँ । थुप्रो विद्यार्थी थिए, दुई सेक्सनमा दुई सय । पढाइमा राम्रो थिए, स्कुले भर्ना शुल्क लिएन् । तर परीक्षा शुल्क तिर्न पनि आपत हुन्थ्यो । किताब त झन नयाँ देख्नै पाइन, पुरानै पढेँ ।

कक्षा ९ र १० पढ्दा त पढाउँन थाले, आफ्नौ साथीहरुलाई । मेरै कक्षाका पाँच–छ जना हिसाब सिक्न आउँथे । उनीहरुले दिएको पैसाले खर्च चल्थ्यो ।

एसएलसीपछि सुदूरपश्चिमाञ्चल उच्च माविमा भर्ना भएँ । डा. ओम गुरुङको पहलमा छात्रवृत्ति पाएँ । त्यो २५ हजार मेरा लागि धेरै अर्थ राख्थ्यो ।

स्नातकमा कैलाली बहुमुखी क्यापस पुगेँ । पढ्नमा राम्रै थिएँ । तर, जति गर्दा पनि छात्रवृत्ति पाइन् । धान बेचेर ‘फि’ तिरेँ । त्यहिँ बेला धनगढीको बोर्डिङ स्कुलमा पढाउन शुरु गरेँ र त्यही खर्चले स्नातकोत्तर पनि पुरा गरेँ ।

म मर्न नसक्ने कायर

म सानो छदा आमाले खुब दुःख गर्नु भयो । घरको खर्च जुटाउनका लागि मजदुरी गर्नुभयो, अर्काको धान रोप्न, चामल केलाउनु, छिमेकको घरमा काम सघाइदिनु आमाको दैनिकी हुन्थ्यो । बोर्डिङ स्कुलमा झाडुपोछा लाउनुभयो । बाबा छँदा यस्तो गर्नु पर्ला भनेर सायदै सोच्नु भयो होला ।

हसुलियाबाट मलाई भेट्न धनगढी आउनुहुन्थ्यो । बस चढ्ने पैसा हुदैन्थ्यो, हिडेरै धनगढी पुग्नुहुन्थ्यो । आमा उस्तै दुब्लो हुनुहुन्थ्यो । झन विरामी हुँदै जानु भयो । अस्थिपञ्जर मात्रै बाँकी रहे । मानसिक रुपमा पनि सन्तुलन बनाइराख्नु सक्नु भएन् । जहिल्यै हडबडाउँदै भन्नुहुन्थ्यो, ‘फेरी लडाइँ हुन्छ, गोली चल्छ, मान्छे मर्छन् । हे भगवान् बचाउ, मेरा छोराछोरीलाई बचाउ ।’

आमा, घरपरिवार, आफ्नो दुखजिलो दैनिकी देख्दा स्कुल पढ्दामात्रै होइन, क्याम्पसको पढाइ सक्दासम्म पनि बाँच्न मन लाग्थेन् । कति पटक मर्नलाई कोठाको सिलिङ हेर्थे । फेरी मर्न डराउँथेँ । अनि मनमनै भन्थे, ‘म मर्न नसक्ने कायर रहेछु । अलिकति हिम्मत जुटाएको भएँ त बाबाकहाँ पुग्थेँ ।’ सायद मर्न नसक्ने मजस्तै कायरहरु यसरी नै बाँच्छन होला, भोली राम्रो हुने आशमा ।

बाबाका पद्चाप

सानै छदा छुट्टिएकाले होला, बाबासँगका धेरै सम्झनाहरु छैनन् । घरमा पुस्तकहरु राख्नु भएको थियो, नेपाली र थारु भषका । वहाँले ‘चोराइल मन’ गजल संग्रह लेख्नु भएको थियो । आफ्नै सम्पादनमा ‘मुक्तिक डगर’ पत्रिका प्रकाशन गर्नुहुन्थ्यो, बाबा । 

२९ जेठ, २०५९ मा कैलालीको भजनी नगरपालिकास्थित कन्हैयापुरमा शाही सेनाले घेर हालेर बाबा र अंकललाई नियन्त्रयणमा लियो । दुवैलाई त्यही गोली हानेर हत्या गर्‍याे । त्यसपछि बाबाको यात्रा रोकियो । र ‘मुक्तिक डगर’ प्रकाशन पनि रोकियो ।

अहिले बाबाकै नाममा जोखन रत्गैया चौधरी स्मृति प्रतिष्ठान खोलेकी छु । बाबा र अंकलका नाममा ‘जोखन–जगत पत्रकारिता पुरस्कार’ स्थापना गरेकी छु । अब बाबाको ‘मुक्तिक डगर’ प्रकाशनलाई निरन्तरता दिनु छ । बाबाले नौ वर्षमा सात अंक निकाल्नु भएको थियो, म वर्षमा १२ अंक निकाल्न सकुँ । जसको सुरुवात मैले आफ्नै सम्पादकत्वमा गरेको छु ।

तथापि, हजुरआमा र आमाको अनुहार देख्दा बाबाको अभाव खड्किएको महसुस गर्छु । मलाई देखेर मुस्कुराउँनु त हुन्छ तर, पीडा लुकाउनु सक्नु हुन्न । बुवा गुमाएपछि हजुरआमा र आमाले मुस्कुराउन बिर्सिसक्नु भएको थियो । अचेल, फेरी हजुरआमा र आमा मुस्कुराउने कोसिस गर्नु हुन्छ ता कि म मुसस्कुराउँन सकुँ । म पुस्कुराउँछु ता कि हजुरआमा र आमालाई फेरी मुस्कुराउन सिकाउँ ।
त्यस्तैले, माओवादी शान्तिप्रक्रियामा आइसकेपछि बाबा र अंकलबारे सोधीखोजी गरेँ । वहाँका साथीहरुलाई भेटेँ । सबैको एउटै सार थियो, वहाँ थारुको नम्बर एक नेता हुनुहुन्थ्यो, पढाइमा तेज, साहित्य लेखनमा उत्कृष्ट, इमान्दार, अनुशासित व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो ।’

आमाले पनि मलाई बाबाको डायरी दिनु भएको छ । जब बाबाको याद आउँछ, विगतले पिरोल्छ, त्यही डायरीका पाना पल्टाउँछु । आँखा अनायासै रसाएर आउँछन् । फेरी बाबाले हजुरआमालाई पठाउनु भएको उही चिठ्ठी ओल्टाइपल्टाइ गर्छु । एकाएक आत्मबल बढेर आउँछ, र मनमनै भन्छु, ‘म पनि बाँच्नुपर्छ ।’  

डाई टुँ रोऊ मने आँश ना गिराऊ
साहस व विवेकसे नेगटी जाऊ,
डाई टुँ सुनो मने सुनैती जाऊ
आँश चुहाके दुश्मनहे खुशी ना कराऊ ।

दुखके समुद्र नघलो समुद्र बाँकी बा
अभिनटे कपारिम पहार उठैना पाली बा,
तोहार ठे लोह चबाइ सेक्ना दाँत बा
मृत्युहे फेन आज पचाई सेक्ना आँट बा ।

डाई टुँ रोऊ मने आँश ना गिराऊ
दुखके सागरमे चलैना बा लाऊ ।