गान्धी किन मारिए ?

भारतीय शासकहरू भव्यरुपले महात्मा गान्धीको जन्म जयन्ती मनाउँछन्, तर त्यो तिनको ओठे भक्तिमात्रै हो । 

गान्धी हत्याको ठ्याक्कै ७० वर्ष पुग्यो, यो साता (यस वर्ष माघ १७) । सन् १९४८, जनवरी ३० मा सन्ध्याकालीन प्रार्थनामा सरिक हुन लाग्दा उनको हत्या गरिएको थियो ।
यी सन्तको हत्या कुनै सन्काहाले एक्लै गरेका थिएनन् । त्यो एउटा समुदायकै षड्यन्त्र अनुरुप भएको थियो । 

गान्धी हत्याको ७० औं वर्षगाँठमा एउटा प्रश्न सोधिनै पर्छ – उनका हत्यारा कुन दर्शन वा कस्तो द्वेष भावबाट निर्देशित थिए ? यो प्रश्न अहिले किन पनि सान्दर्भिक र महत्वपूर्ण छ भने गान्धी हत्या गर्न प्रेरित गर्ने दर्शनका अनुयायीहरूले अहिले भारतको राजपाट चलाइरहेका छन् ।

भारत–पाकिस्तान विभाजनको बेला मुस्लिमविद्ध उर्लिएको घृणा र भड्किएको हिंसालाई गान्धीले समर्थन गरेनन् । त्यसले कट्टरपन्थी हिन्दूहरूलाई चिढ्यायो । त्यो नै उनको हत्याको कारण बन्यो । हिन्दू–मुस्लिम दङ्गाको बेला उग्रपन्थी हिन्दूहरू मुुस्लिम–संहार गरी हिन्दूस्तानबाट पाकिस्तान अलग्याइएको रीस फेर्न चाहन्थे । गान्धी त्यो हिंसाविरुद्ध थिए । 

स्वतन्त्र भारतमा साम्प्रदायिक हिंसा र जातीय द्वेषबाट अलग रहन अपिल गर्दै सत्याग्रह सुरु गर्नु एक दिनअघि, अर्थात् सन् १९४८, जनवरी १२ मा गान्धीले विव्हल हुँदै आफ्ना अनुयायीहरूसँग भनेका थिए –

‘मेरै आँखाअघि दिल्लीका मुस्लिमहरु मारिँदैछन् । मेरो आफ्नै भाइ वल्लभभाइ पटेल दिल्लीमा कानून र सुव्यवस्था कायम गर्ने गृहमन्त्रीजस्तो जिम्मेवारीमा हुँदा यस्ता दुःखद् घटना भइरहेका छन् । वल्लभभाइले मुस्लिमहरूलाई सुरक्षा दिन त सकेका छैनन् नै, यस सन्दर्भमा कुनै गुनासा र आलोचना पनि सुन्न चाहँदैनन् । अब मसँग अरु विकल्प छैनन् र मैले आफ्नो अन्तिम अस्त्र प्रयोग गर्नुपर्ने भएको छ । त्यो हो – अनशन ।’ 

गान्धीको अनशन र नैतिक प्रतिरोधले भारतलाई हिन्दू राष्ट्र बनाउनुपर्छ भन्ने सानो समूहलाई बेस्सरी चिढ्यायो । त्यो समूहले प्रेम, अहिंसा र क्षमाशीलताका ‘पुजारी’लाई तह लाउने निर्णय गर्यो। र, गान्धीलाई गोली ठोक्ने फरमान् जारी गर्यो । त्यो हिन्दू समुदायको लागि भनेर गरिएको अपराध थियो । तर, अहिलेसम्म कसैले पनि राजेन्द्र प्रसादको प्रश्नको उत्तर दिन सकेको छैनः “हिन्दूका लागि गान्धीजीको हत्या गरियो, तर त्यसले कसरी हिन्दू धर्म र समुदायको रक्षा गर्यो त ?”

गान्धीले हिन्दू राज अस्वीकार गरेको र हिन्दू–मुस्लिमबीच सद्भाव बढाउँने अभियान चलाएको हिन्दूवादीहरुले रुचाएनन् । राजनीतिमा अहिंसाको वकालत गरेकाले पनि उग्रपन्थी हिन्दूवादीहरु उनीविरुद्ध उग्र थिए । गान्धी विरोधीहरू हिन्दू समाजको गौरवशाली इतिहासको पुनर्जागरणका लागि हिंसालाई अपरिहार्य ठान्थे । 

त्यो बेला यूरोपमा हिंसालाई राजनीतिको महत्वपूर्ण हिस्सा ठान्ने फाँसीवादीहरूको दबदबा थियो । त्यो हिंसात्मक युगमा गान्धीले भारतलाई फाँसीवादी चरित्रको हिंसा र दमनकारी प्रवृत्तिबाट पर राख्ने प्रयास गरेका थिए । तर, हिन्दू राष्ट्र पक्षधरहरु भने जर्मनी र इटालीमा फाँसीवादीहरूले पाएको सफलताबाट उत्साहित थिए । 

भारतमा संविधानको अभ्यास भएको ६ दशकभन्दा बढी भयो । तैपनि, भारतीय राजनीतिमा अझै पनि हिंसाप्रतिको मोह घटेको छैन । बरु, बढ्दो छ । तर्क र बहसद्वारा राजनीतिलाई निर्देशित गर्ने नेहरु शैलीलाई अहिलेको शासक वर्गले दुत्कारेको छ । उनीहरू विचार हैन, हिंसाका अनुरागी हुन् । 

हिंसाप्रतिको यो आकर्षण हाम्रो सामुहिक चेतमा पनि प्रतिविम्बित हुन थालेको छ । सामाजिक सञ्जाल, टेलिभिजन र पत्रपत्रिकाका स्तम्भमार्फत एकले अर्कोलाई धम्काउनु सामान्य बनिसकेको छ । 

अभाव र व्यवस्थाका कारण सिर्जित आवेगलाई आक्रामक राष्ट्रवादमा ढाल्न खोजिँदै छ । समाजका सबै पक्षहरु यस्तो आकर्षक तर अर्थहीन राष्ट्रवादको भुङ्ग्रोमा पर्दैछन् । अहिंसाको मार्गद्वारा हिंसाप्रतिको समाजको आकर्षण घटाउनु गान्धीको ठूलो योगदान थियो । अहिंसाले दिने नयाँ र आध्यात्मिक शान्ति भारतीयहरूलाई अनुभव गराउन चाहेका थिए, गान्धीले । 

गान्धीको अहिंसा सहितको वचन राष्ट्रिय स्वयंसेवक परिवारलाई मन पर्दैन । उनीहरू हिंसालाई अपरिहार्य अस्त्र ठान्छन् । ‘नयाँ भारत’मा बहुसंख्यक समुदायले देखाउने  हिंसात्मक  र आक्रामक व्यवहारलाई भारतको लागि चाहिने नयाँ उर्जा र जीवन्तताको पूर्वशर्त जस्तो मानिन थालेको छ ।

हरेक वर्ष गान्धी जयन्तीमा भव्य समारोह र कार्यक्रमहरू आयोजना गरिन्छन् । तर, महात्मा र उनको अहिंसा–दर्शनविरुद्ध प्रहार जारी रहन्छ । 

(हरिश खरे भारतका चर्चित पत्रकार हुन् । यो लेख द वायरमा प्रकाशित खरेको स्टेटक्राफ्ट स्तम्भको भावानुवाद हो ।)