चराले माया मारेको सहर

कुनै बेला काठमाडौं उपत्यकाभित्रै दंगर गिद्धले बच्चा कोरल्थ्यो । अहिले काठमाडौंमा मात्र होइन, विश्वमै यो पंक्षी संकटमा छ । 

अलि अघिसम्म बथानका बथान भेटिने राजगण चरा पनि अचेल काठमाडौं उपत्यकाभित्र कतै देखिँदैनन् । सिमसारमा मात्रै रमाउने यो पक्षी कङ्क्रिटको जंगलमा परिणत भइसकेको काठमाडौं सहरमा बाँच्ने कुरै भएन । 

हावासिल चराहरू फागुन लाग्ने बित्तिकै काठमाडौं उपत्यका पस्थे । जेठ सम्म यतै रमाउँथे । हावासिलहरूले काठमाडौंको हावामा कावा खान छाडेको धेरै भइसक्यो । 

दंगर गिद्ध, राजगण र हावासिल मात्र होइनन्, अन्य धेरै प्रजातिका चराहरू अचेल काठमाडौं खाल्डो भित्र पाइँदैनन् । 

फुर्के हाँस, घाउँके हावासील, तिलहरी चरा, बगाले बगेडी चरा उपत्यकामा देखिन छाडेको छ । यी चराहरु अति संकटापन्न चराको रुपमा सन २०१६ मा आईयुसीएनको रातो सूचीमा समेत सूचीकृत गरिएका छन् । डाँफे अनि नीलपंखे तोरीगाडा चरा निकट भविष्यमै दुर्लभ हुने अवस्थामा छन् । त्यस्तै काठमाडौंमा भइरहेको वासस्थान विनाशले गर्दा काँडे भ्याकुरको संख्यामा निकै कमी आएको छ । 

जुन ठाउँमा चराहरू पाइन छाड्छन्, त्यो ठाउँको वातावरण मानिसका लागि पनि विषाक्त हुन्छ

कुनै बेला काठमाडौं उपत्यका भित्र खोला–नालाहरू कल्कल बग्थे । जताततै हरिया–पहेँला खेतहरू थिए । सिमसार पनि प्रशस्तै थियो । ती खोला–नाला, खेत, जंगल र सिमसारमा अनगिन्ती चराहरू आश्रित थिए । तर, अचेल यहाँ जताततै घर, सिमेन्ट संरचना र पुत्पुतविषालु धूँवा फ्याँल्ने गाडीहरू मात्रै छन् । सिममार र जंगलमा आश्रित चराहरू लोप भइसके । आगन्तुक चराहरू पनि आउन छाडे । 

वरिष्ठ पक्षीविद् डा.हेमसागर बराल सन् १९९० को दशक सम्म हाँस लगायत विभिन्न चराहरू हेर्न मनहरा नदी किनार पुग्थे । त्यहाँ सुडसुडिस्या, महाचील, भूइँचील र पानी हाँसहरू देखिन्थे । 

डा. बराल भन्छन्, ‘अचेल त्यहाँ घर, गाडी र मानिसको भीड मात्रै छन् ।’ 

बरालका अनुसार, काठमाडौं उपत्यकामा सन् १७९३ देखि अहिलेसम्म लगभग ६ सय प्रजातिका चराहरु रेकर्ड भएका छन् । गृष्म ऋतुमा भारत लगायत दक्षिण पूर्वी एसियाबाट थुप्रै चराहरु नेपाल आउने गरेका छन । हिउँदमा चीन, तिब्बत, मंगोलिया लगायत साइबेरियाबाट समेत बसाइँ सराई गरेर हिउँदे आगन्तुक चराहरु यहाँ आएर रमाउने गर्छन । 

करिव ७ बर्षअघि सम्म पनि उपत्यकामा थुप्रै आगन्तुक चराहरु आउँथे  तर, अहिले आगन्तुक चराहरुको संख्यामा निकै कमी आएको चरा विज्ञ हठन चौधरी बताउँछन् । 

चराको महत्व न सरकारले बुझ्यो, न काठमाडौंका वासिन्दाहरूले नै । यसैले, यहाँ सहरीकरण र विकासका बहस हुँदा चराको चर्चा नै कहिल्यै गरिएन । 

जताततै रुख काटिए । खुला क्षेत्र बाँकी राखिएन । नदीहरुमा पनि विषाक्त फोहोर मिसाइयो । सिमसार र पोखरी मासेर घरहरू ठड्याइए । 

सरकारको नीति–कार्यक्रममा संरक्षणका मुद्दा समावेशै नगरिएको होइन । तर, तिनको कार्यान्वयन गर्दा चाहिँ यो उपत्यका मानिसको मात्र नभई चराचर जगतको पनि हो भन्ने हेक्का कहिल्यै राखिँदैन । 

यसैको उदाहरण हो – कलंकी–कोटेश्वर सडक । यो सडक फराकिलो बनाउने क्रममा चराहरू बस्ने पिपल, काँइयों र शिरीष जस्ता एक हजारभन्दा बढी रुखहरू फेदैबाट काटिए । एउटा रुख काट्दा कम्तीमा २५ वटा बिरुवा रोप्ने सरकारी नियम पनि यहाँ पालना गरिएन । 

उपत्यकामा जे–जति चराहरू बाँचेका छन्, ती पनि अप्ठेरो अवस्थामा छन । बासस्थानका अभावमा कतिपय प्रजातिका चराले बिजुलीका खम्बा–टावर जस्ता मानव–निर्मित संरचनामा गुँड बनाएका छन् । 

अचेल काठमाडौं उपत्यकामा काग, भँगेरा, कालो चिल र परेवा जस्ता आम रुपमा पाइने चराहरू मात्रै पाइन्छन् । तर, यी चराहरु हुनु काठमाडौंको पारिस्थितिकीय प्रणाली (ईको–सिस्टम) स्वस्थ र सन्तुलित रहेको संकेत होइन । 

जुन ठाउँमा चराहरू पाइन छाड्छन्, त्यो ठाउँको वातावरण मानिसका लागि पनि विषाक्त हुन्छ । चराहरू लोप हुनुको अर्थ मानिसको अस्तित्व लोप हुने समय नजिकिएको प्रमाण पनि हो । 

नेपाल पंक्षी संरक्षण संघका संरक्षण अधिकृत ज्योतेन्द्र ठकुरीका अनुसार, चरा हराउँदा विभिन्न किरा फट्याङ्ग्राहरू अस्वभाविक  रुपमा बढ्छन्, जसले थरिथरिका रोग ब्याधि ल्याउने खतरा रहन्छ ।