रामसीताले होली खेलेको कञ्चन वनबाट सुरु हुन्छ होली 

काठमाडौं, चैत ४ : सुदूरपश्चिम, अवध र मिथिलामा होलीलाई ‘होरी’ उच्चारण गरिन्छ । कतिपय पारम्परिक हिन्दी गीत (‘होरी खेले रघुविरा अवध मे’ लगायत) मा होरी उच्चारण गरिएको छ । यद्यपि यो पारम्परिक गीतको फिल्मीकरण हो । पछि आएर ‘होली’ उच्चारण बढी प्रचलनमा आयो । 

‘होली’ र ‘होरी’को ठ्याक्कै भिन्नता के हो भन्ने म आफैँ पनि छुट्ट्याउन सक्दिनँ । तर जनभाषामा होरी भन्ने गरिएको छ । 

साम्यवादी पर्व 

समसामयिक रूपमा विगतको तुलनामा होली पर्व मनाउने तरिकामा परिवर्तन आएको छ । मानिसहरूमा स्रोत साधनहरूको विकास भएसँगै त्यसको प्रभाव होली पर्वमा पनि देखिन थालेको छ ।

पारम्परिक मात्र नभई यसलाई हाम्रो मानसिकताको तर्फबाट पनि हेर्न जरुरी छ । होली एउटा साम्यवादी पर्व हो । अर्थात् सबै मिलेर मनाउने सबैको पर्व हो । सामान्यतः हेर्दा दशैँमा देवीको पूजा गरिन्छ । हुन त यो प्रायःले मनाउँछन् । तर, यसलाई क्षत्रीयको पर्वका रूपमा विशेष स्थान छ । दीपावलीलाई वैश्यहरूको पर्वका रूपमा विशेष प्रसिद्ध छ । 

फागु भन्नासाथ यसलाई शूद्रहरूको पर्व पनि भनिन्छ । फागु पूूर्णिमा अर्थात् होलिका पर्वलाई शूूद्रले पनि सबै माझ समान भएर मनाउन पाउने भएकाले पनि यसलाई शूद्रको पर्व भनिएको हो । यो दिनमा ब्राह्मण, क्षत्रीय, शूद्र सबै समान भएर एकअर्कामा सद्भावस्वरूप दिल खोलेर एकअर्कालाई रङ लगाएर, सम्बन्धित गीतहरू गाएर होली मनाउने गर्छन् ।

अन्य ठाउँको तुलनामा मिथिलामा होली बढी पारम्परिक रूपले मनाउने गरिन्थ्यो । पहिला वसन्त पञ्चमीको दिन सरस्वतीपूजा गरिसकेपछि दोस्रो दिन मूर्तिको विसर्जन गरेपछि साँझपख घरघरमा होली गाउन (होलीसम्बन्धी गीत गाउन) सुरु गर्थे । यसमा गाउँका मानिस एक ठाउँ वा एउटा घरमा भेला भएर होलीगीत गाउने गर्थे । दैनिक दुई–तीन घन्टा निरन्तर फागुको दिनसम्म चल्थ्यो । 

होरीको दिनमा गाउनका लागि एक किसिमले रियाज, रिहर्सल र गायकी पनि हो । फागुको दिन त्यही टोली दम्फा, मजिरा लिएर देउसी भैलो खेलेजसरी सबैको घर–घरमा गएर होरीगीत गाउने गर्थे । यो पनि बिस्तारै कम हुँदै गयो । 

यी प्रचलन हराउँदै जानुमा सबैभन्दा ठूलो कारण माओवादी जनयुद्ध हो । जनयुद्धका बेला साँझ पर्नेबित्तिकै सबै मानिस डरका कारण बत्ती, टुकी निभाएर घरमा गएर सुत्थे । कहीँ जाने, भेला हुने वातावरण थिएन । लामो समयसम्म यही क्रम चलिरहँदा यो प्रचलन चलाइरहेका एउटा पुस्ता नै सकियो । होली, सांस्कृतिक गीतको परम्परा हस्तान्तरण हुने प्रक्रियामा ठूलो आघात पुग्यो र सो प्रचलन अन्य पुस्तामा हस्तान्तरण हुन सकेन । 
यद्यपि यो प्रचलन हराउँदै जानुमा यही मात्र कारण भने होइन । धेरै मानिस वैदेशिक रोजगारमा जान थाले, युवा पनि पढाइ वा काम विशेषले बसाई सर्न थाले, गाउँमा मान्छेकै कमी भएकाले पनि यस्ता संस्कृति लोप हुँदै गएका हुन् । 

होलीको कथा

हिरण्यकश्यपुुुकी बहिनी होलिकाले आगोबाट नजल्ने वरदान पाएकी थिइन् । हिरण्यकश्यपुका दाजु हिरण्याक्षलाई विष्णुको बराह अवतारबाट वध गरिएको थियो । तर, हिरण्यकश्यपुका छोरा प्रह्लाद  विष्णुभक्त थिए । यसरी एउटै परिवार एकअर्का विपरीत भएपछि छोरालाई मार्न हिरण्यकश्यपुले अनेक उपाय गरे । सफल नभएपछि होलिकाले प्रह्लादलाई काखमा राखेर आगोमा बसिन् । 

होलिकालाई नजल्ने वरदान प्राप्त  भएकाले प्रह्लाद मात्र जल्छ भन्ने सोच थियो । तर सत्यले गर्दा स्वयं होलिका जलिन् र प्रह्लाद सुरक्षित रहे । पापको नाश र धर्मको विजय भएको दिन स्वरूप होली मनाउने गरिन्छ । होलिका विभिन्न किंवदन्तीमध्ये सबैभन्दा बढी प्रचलित छ । 

हाम्रो समाजमा प्रचलित संस्कृति कुनै न कुनै देवतासँग जोडिएको छ । तर, यसले आजको समयमा मानिसलाई कसरी समेटेको छ भन्ने महŒवपूूर्ण हो । नेपालको सन्दर्भमा भन्नुपर्दा भू–भागको हिसाबले तराईतिर होली बढी मनाउने गरेको पाइन्छ । तराईमा पनि मिथिला, अवध लगायत सुदूूरपश्चिमको पहाडी क्षेत्रमा बढी मनाइन्छ । यसबाहेक काठमाडौंका नेवार समुदायमा अलि बढी यो पर्वलाई महत्व दिइएको पाइन्छ । 

कुनै पनि चाडपर्व धेरै अगाडिदेखि मनाइँदै आएको छ र जनस्तरमा धेरै भिजेको छ भन्ने प्रमाण त्यससँग सम्बन्धित लोकगीत कतिका छन्, परम्परागत गीत कतिका छन् भन्ने कुराले प्रस्ट हुन्छ । मिथिला एउटा प्राचीन एवं सभ्यता, संस्कृति, साहित्यिक हिसाबले समृद्ध ठाउँ हो । भारतको सन्दर्भमा भन्नुपर्दा वृज क्षेत्र वा भनौँ भगवान् कृष्णको जन्मभूमि वरपरको क्षेत्रमा पनि होली निकै लोकप्रिय छ ।

होलिका सांस्कृतिक क्रियाकलाप 

फागुमा आफूभन्दा ठूलाको आशीर्वाद लिने चलन रहेको छ । विधिपूूर्वक फागु पर्व मनाउने हो भने दिनको सुरुवातदेखि नै सबैलाई रङ दल्दै हिँड्ने भने होइन । सबैभन्दा पहिले आफ्नो घरको कुल देवीदेवतालाई अबिर चढाई पूजा गरिन्छ । त्यसपछि घरका ठूलाले परिवारका अन्य सदस्यलाई रङ, अबिर लगाइदिने गर्छन् । सानाले भने ठूलालाई सुरुमा गोडामा रङ, अबिर लगाउने चलन छ । मिल्दोजुल्दो उमेरको छ भने एकअर्कालाई रङ, अबिर लगाइदिने चलन छ । 

फागुन महिना विवाहको पर्व पनि हो । बिहेबारीका जुन सांस्कारिक गीत छन्, त्यसमा पनि फागुको गीतले स्थान पाएका छन् । विवाहपछि आउने नवकुटुम्बलाई पनि रङले स्वागत गर्ने, बिदाइ गर्ने, ठट्टा गर्ने लगायत परिपाटी अहिलेसम्म चलिरहेको छ । 

पहिला मानिससँग स्रोत–साधनका कमीका कारण माछामासु कमै खाइन्थ्यो । तर होलीको दिनमा सक्नेले एकल रूपमा र नसक्नेले सामूूहिक रूपमा टोलमा खसी काट्ने चलन थियो । यही दिन माछामासु, मालपुवाका साथै भाङ खाने चलन अहिले पनि छ । तराईको सन्दर्भमा भन्ने हो भने बुबाआमाले होलीको दिन दूूधमा मजाले भाङ घोलेर बच्चालाई अलिअलि खुवाउने चलन थियो । यसले गर्दा बच्चामा भाङ कस्तो होला भन्ने जिज्ञासा रहिरहन दिँदैनथ्यो । 

अहिले यी चिजले विकृत स्वरूप लिएको देखिन्छ । अहिले मानिस अन्य दिनमा पनि रक्सी खाने र होलीको दिनमा अझ बढी रक्सी खाने गर्छन् । यसले उपद्रो मच्चाउने परिपाटी बढेको छ । होलिका सांस्कृतिक क्रियाकलाप लोप हुँदै गएका छन् । 

मिथिला परिक्रमा 

होलीकै कुरा आउँदा जनकपुर क्षेत्रलाई महत्वका साथ लिइन्छ । जनकपुर क्षेत्र मिथिलाको राजधानी हो भने अर्को यहाँ मिथिला परिक्रमा पनि हुने गर्दछ । मिथिला परिक्रमा भन्नाले फागुुन प्रतिपदादेखि पूूर्णिमासम्म हुने १५ दिने परिक्रमा हो । 

भगवान् राम विवाहपछिको पहिलो वसन्तमा सीताजीका साथ आफ्नो देशको भ्रमणमा निस्केका थिए । धेरै मानिस उनीहरूसँगै गएका थिए । आठौँ दिनमा महोत्तरीको कञ्चन वन भन्ने ठाउँमा पुगेपछि त्यहाँ राम र सीताले होली खेलेका थिए । 

सोही अनुसार, जनकपुर लगायत धेरै ठाउँबाट मानिस मिथिला परिक्रमाका लागि जाने गरेका छन् । र, कञ्चन वन पुग्दा त्यहाँ जाने सबैले होली गाउने, खेल्ने चलन छ । कञ्चन वनमा रामसीताले होली खेलेको भएर त्यहाँको माटो, खोलाको पानी सबै रातो भएको जनविश्वास छ । यद्यपि कञ्चन वन रातो माटो पाउने क्षेत्र पनि हो ।

कञ्चन वनमा होली खेलिसकेपछि बिस्तारै रङले त्यो क्षेत्र समात्छ । पूूर्णिमाको दिन जनकपुरको चारैतिर परिक्रमा हुन्छ । त्यसपछि एक प्रकारको पवित्र धुलो उडाइन्छ । त्यो धुलो शरीरमा लागेपछि बल्ल मूल होली खेल्ने परम्परा रहिआएको छ ।

उक्त परिक्रमामा अहिले पनि हजारौँ मानिस सहभागी हुन्छन् । ती मान्छे फर्केर आफ्नो गाउँ पुगेपछि बल्ल ‘लहै परिक्रमावासी आइपुगे, अब होली खेल्ने बेला भयो’ भनिन्छ । त्यस ठाउँमा तिथिको केही मतलब हुँदैन, परिक्रमामा गएपछि सो व्यक्ति फर्केर आएको दिन त्यस ठाउँमा होली मनाइन्थ्यो । यो परम्परा अनुसार, तिथि खप्टेकोलाई महत्व दिइँदैन । केवल १५ दिन पूूरा गर्नुपर्ने हुन्छ । धनुषा, महोत्तरी लगायत वरिपरिका क्षेत्रमा अहिले पनि यो परम्परा छ । 

पहाडमा होली मनाएको दोस्रो दिन तराईमा होली मनाइन्छ भने कहिलेकाहीँ तेस्रो दिन पनि होली पर्न सक्छ । यसले परिक्रमाको महत्व, माटोसँगको जुडाव दर्शाउँछ । 

होली गीतको लय

हिउँदे खेतीबाट अलिकति फुर्सद मिल्ने महिना हो, फागुन । कृषिमा आधारित जीवनले कलिकति फुर्सद पायो भने त्यत्तिकै खेर फाल्दैन । सो समयलाई उनीहरूले रमाइलोका लागि, आपसी भाइचारा अभिवृद्धिका लागि उपयोग गर्छन् । त्यसकै एउटा सुन्दर परम्परा होली हो । 

होलीमा गाउने गीतको पनि छुट्टै महत्व छ । यसमा थरीथरीका लय र भाका छन् । महिला, वृद्धवृद्धा लगायतले गाउने गीत पनि छुट्टाछुट्टै छन् । ‘जोगिरा सररर’ भन्ने होलीगीतमा उच्छृंखलता बढी हुन्छ । त्यो दिन मान्छेले उच्छृृंखलतालाई पनि अलि पचाउँछन् । त्यसको लाभ लिएर अहिले त्यसलाई अलि बढी गर्न थालिएको जस्तो पनि देखिन्छ । 

होली गीतको लय सुन्दा पनि होली आएको आभास हुन्छ भने होलीको गीत आफैँमा उत्साह, उमंग र तरंग हो । यसको शब्द मात्र नभई लयले नै रमाइलोपन दिन्छ । वर्षभरि कसैसँग वैरभाव उत्पन्न भएको छ भने त्यो होलीमा मेटिन्छ । अहिले  बलजफ्ती कसैलाई रङ हालेर उल्टै वैरभाव बढाउने कार्य पनि भइरहेको छ । 

(संस्कृतिविद धीरेन्द्र प्रेमर्षिसँग काठमाडौं प्रेसकर्मी सोनी शाहीले गरेको कुराकानीमा आधारित)