‘किताबमा लेखेको प्रसंगलाई लिएर मुमा बडामहारानीलाई उजुरी गरेछन्’

काठमाडौं, असोज १५ : इतिहासकार पुरुषोत्तमशम्शेर राणा इतिहासकै पुस्तक पढ्न रुचाउँछन् । उनी आफैँले इतिहाससम्बन्धी सातवटा पुस्तक लेखेका छन् । उनका पुस्तक अध्येताहरूका लागि महत्त्वपूर्ण दस्तावेज बनेका छन् । ती पुस्तकवापत उनले अझै पनि वार्षिक करिब एक लाख रुपैयाँ रोयल्टी बुझ्छन् । कोभिड–१९ महामारी सुरु भएयता भने पुस्तक पढ्न खासै रुचि नभएको उनी बताउँछन् । त्यसको मुख्य कारण उनको स्वास्थ्य अवस्था नै हो । ९६ वर्षका उनमा अझै पनि तन्नेरी जोश देखिन्छ । इतिहासकार राणासँग गरिएको पठन संवाद :

अहिले कुनै पुस्तक पढ्दै हुनुहुन्छ ? तपाईंले पढ्नुभएको पछिल्लो पुस्तक कुन हो ?

आजकाल खासै पढ्दिनँ । केही नयाँ आउँदै छ भन्ने हेर्न मन लाग्छ । तर, कोरानाकालयता मैले खासै पुस्तक पढ्न पाएको छैन । कोरोनायता पुस्तक पनि कमै मात्र लेखिएका छन् कि जस्तो पनि लाग्छ । कोरोनाकालतिरै मेरो पनि खुट्टाको समस्याका कारण कतै जान पाएको छैन । अनि कसरी पाउने नयाँ पुस्तक ! पुराना पुस्तक कति दोहोर्याएर पढ्नु ?

कस्ता पुस्तक पढ्न रुचि लाग्छ ?

इतिहाससम्बन्धी पुस्तक नै बढी मन पर्छ । आफ्नो पनि झुकाव इतिहासमै भएको कारण होला अन्य पुस्तकमा खासै मन जाँदैन । फिक्सन, ननफिक्सन कल्पना र विषयवस्तुगत हुन्छन् । मलाई भने विगतका यथार्थपरक घटना र इतिहासका बारे जान्न मन लाग्छ । सोही कारण ऐतिहासिक विषयका पुस्तक रुचाउँछु । थोरबहुत ऋग्वेद, साम वेद, यजुर्वेद र अथर्ववेद पनि पढ्छु ।

जीवनमा सबैभन्दा मन परेको कुनै पुस्तक छ कि ?

सबैभन्दा मन पर्ने पुस्तक कसरी भनुँ, पढेका सबै पुस्तक मन पर्छन् । त्यस्तो मन पर्ने वा नपर्ने भन्ने छैन । अब झन् बुढ्यौली लाग्यो, खासै सम्झना पनि छैन । बरु, आफैँले लेखेका पुस्तकमध्य ‘मेरा जीवनका स्मृतिहरू’ निकै मन परेको पुस्तक हो । तर, प्रकाशनले चित्तबुझ्दो तरिकाले फाइन बनाइदिएन । त्यसमा चित्त दुखाइ छ ।

त्यसको कारण के हो ?

किताबको प्रुफमा सन्दर्भ परिवर्तन हुँदा न कुनै संकेतको चिन्ह छ, न त राम्रो टुंग्याई छ । लेखेअनुसारले विषयगत सन्दर्भ टुंग्याउनुपर्ने कतिपय स्थान त्यत्तिकै छोडिएका छन् ।

तपाईंले लेख्नुभएका पुस्तक कुन कुन हुन् ?

हालसम्म मेरा सातवटा किताब प्रकाशित भएका छन् । ‘श्री ३ हरूको तथ्य वृत्तान्त भाग १ र २’ (२०४७), ‘जंगबहादुर राणा( द स्टोरी अफ हिज राइज एन्ड ग्लोरी’ (२०५४), ‘सम्झेका र सुनेका कुराहरू’ (२०६३), ‘राणाकालीन प्रमुख ऐतिहासिक दरबारहरू’ (२०६४), ‘लुके छिपेका प्रतिभाहरू’ (२०६८) र ‘मेरा जीवनका स्मृतिहरू’ (२०७०) ।

घरमा कति पुस्तक संग्रह गर्नुभएको छ ?

खोइ थाहा नै छैन । गन्न पनि सक्दिनँ अब त । कतिपय किताब भेटघाटमा आउँदा लिएर पनि जान्छन् । अन्दाजी एक हजारभन्दा बढी होलान् घरभरि ।

पुस्तक लेखनको यात्रा कसरी सुरु भयो ?

पुस्तक लेख्छु भनेर लेखेको नै होइन मैले । माथि भनेजस्तै इतिहासमा झुकाव भएका कारण अध्ययन बढी गर्थेँ । आफूले पढेका कुरालाई लेखको रूप दिन थालेँ । हाम्रो इतिहासका तस्बिर र डकुमेन्ट कति त आफैँसँग थिए, कतिपय भने अरूबाट पनि पाएँ । यसरी संग्रह गर्दै लेख्दै जाँदा किताबको आकार लिन थालेछन् । मलाई पनि पत्तै भएन ।

पुस्तकसँग जोडिएको कुनै रोचक किस्सा ?

‘श्री ३ हरूको तथ्य वृत्तान्त’को पाण्डुलिपी अन्तिम चरणमा थियो । पुस्तक लेखेर प्रेसमा गइसकेको थियो । ‘श्री ३ हरूको तथ्य वृत्तान्त’ किताबको एक अंशमा लेखिएको विषयमा मुमा बडामहारानी रत्नराज्यसँग मविरुद्ध कारवाही गर्नुपर्ने माग गरिएको रहेछ ।

राजा पृथ्वीवीरबिक्रम शाहका तीन छोरी जन्मिँदा पनि छोरा भएनन् । तब, चन्द्रशम्शेरले तत्कालीन माहिला साहेब ज्यू नरेन्द्रबिक्रम शाहका जेठा छोरा साहेब ज्यू रेतेन्द्रबिक्रम शाह (जुना शाह) लाई राजसिंहानमा राख्ने मौखिक निर्णय गरे । तर, त्यसको आठ महिनापछि राजगद्दी उत्तराधिकारीको रूपमा त्रिभुवनको जन्म भयो ।

मौखिक रूपमा राजगद्दी पाउने भनिएका रेतेन्द्र राजा हुनबाट चुके । उनले सभामै २०–२५ पटक आफ्नो मुखमा आफैँलाई ‘तँलाई, ला... तँलाई’ भन्दै लोप्पा ख्वाएका थिए । ‘श्री ३ हरूको तथ्य वृत्तान्त’मा मैले त्रिभुवन जन्मिँदा देशभर सम्पूर्ण नेपालीले हर्ष मनाए भने रेतेन्द्रका परिवारले शोक मनाए भनेर लेखेको थिएँ ।

उक्त अंश पढ्न पाएका हरिशम्शेर राणाका दाइले मुमा बडामहारानीलाई मविरुद्ध कारवाही गर्न उजुरी गरेका रहेछन् । त्यस विषयमा मुमा बडामहारानी रत्न चुप रहनुभयो । त्यसको जानकारी पाएपछि बनारसमा पुगेको पाण्डुलिपी फाइनल गरेर प्रेसलाई छाप्न भनेँ ।

तपाईंले खोजेर पनि नपाएको कुनै पुस्तक छ कि ?

त्यस्तो खासै छैन । पहिलेदेखि इतिहासको विषयमा रुचि राख्थेँ । सायद, राणा वंशको शाखा–सन्तान हुनुको फाइदा पनि रह्यो यो । पहुँच राम्रै हुने, जसका कारण इच्छा गरेका पुस्तक  जसरी पनि हात पारिहाल्थेँ ।

पुस्तक उपहार दिने गर्नुभएको छ ? किन उपहार दिनु हुन्छ ?

ओ हो, कति हो कति । पहिलो प्रकाशित पुस्तक त ‘फ्री’मै आफन्तलाई बाँडेँ । बैंग्लोरबाट प्रकाशन गरेको त्यो पुस्तक यहाँ आफन्तमाझ बाँडेँ । पछिल्लो समय मैले तपाईंजस्तै पत्रकारितामा लाग्नुभएका एक व्यक्तिलाई किताब दिएको थिएँ । उहाँलाई पनि इतिहासमा विशेष झुकाव रहेछ । सोही कारण दिएँ । ज्ञान एक मात्र यस्तो पवित्र धन हो, जुन बाँड्दा अझ बढ्छ । अनि चोरेर पढ्दासमेत पाप नलाग्ने पवित्र धन हो विद्या ।

पुस्तक अध्ययनमा रुचि राख्ने युवालाई के सल्लाह दिनु हुन्छ ?

कुनै विधा विशेषभन्दा पनि आफ्नो रुचिअनुसारको पुस्तक अध्ययन गर्न सल्लाह दिन्छु ।  पढेका कुरा व्यावहारिक जीवनमा लागू हुन सके झनै उत्कृष्ट हुन्छ । पढेका कुरा कहिल्यै खेर जाँदैन भन्छन् । तर, त्यसभन्दा पनि पढेका कुराको सदुपयोग कसरी गर्ने भन्ने कुरा महत्त्वपूर्ण होजस्तो लाग्छ मलाई ।