भू–विज्ञानमा चलिरहेको क्रान्ति

१९औँ र २०औँ शताब्दीमा भू–विज्ञान प्राकृतिक स्रोतको दोहन गर्ने माध्यम मात्र बन्यो । २० औँ शताब्दीको अन्त्यतिर औद्योगिक उत्पादन १३ गुणा र ऊर्जाको प्रयोग १६ गुणाले बढ्यो । र, सामूहिक पानी खपत सात प्रतिशतले वृद्धि भयो । परिणामस्वरूप औद्योगिक क्षेत्रमा देखिएको ठूलो परिवर्तनले कम्तिमा पृथ्वीको २५ प्रतिशत मानिसको जीवनयापन सहज बन्यो । तथापि, त्यसका कारण पृथ्वीको वातावरणले भने ठूलो मूल्य चुकाउनुपर्‍यो ।

अहिलेको एउटा ठूलो प्रश्न हो– के हामी वातावरणलाई थप असर नपारिकन मानिसको जीवनस्तरमा दिगो सुधार गर्न सक्छौँ ?

२१ औँ शताब्दीमा विश्वव्यापी स्थिरताका लागि धेरै चुनौती खडा छन् । हामीले निकट भविष्यमा कच्चा पदार्थ र परम्परागत ऊर्जा संशाधनको अभाव सामना गर्ने सम्भावना बलियो बन्दै गएको छ । मौसम परिवर्तन, पृष्ठभूमिमा बादलको पर्याप्त उपलब्धतार हाम्रा प्रविधिलाई हरियालीयुक्त बनाउन र हामी कसरी आफ्ना संशाधनहरू प्रबन्ध र उपयोग गर्छौँ भन्ने कुरामा ध्यान दिनु आवश्यक भएको छ ।

भू–विज्ञान प्रणाली (ईएसएस)को उदीयमान क्षेत्र ज्ञान प्रणालीको एक ‘डिसिप्लिनेरी’ प्रशाखा हो । र, शारीरिक, रासायनिक, जैविक र मानवीय प्रक्रियाहरू कसरी आपसमा जोडिएका छन् भन्ने हाम्रो समझबाट उत्पन्न भएको विषय पनि हो । यी प्रत्येक प्रणालीले आज अस्थिर परिवर्तनको सामना गर्नुपर्ने जोखिममा बढ्दो छ । हाम्रो प्राकृतिक पुँजीको दिगो प्रयोगमा मानिसलाई मार्गनिर्देशन गर्न वैज्ञानिकहरू बीच ईएसएसको महत्वपूर्ण भूमिका रहने अपेक्षा छ ।

हालै अमेरिकी जुलोजिकल सर्वे (यूएसजीएस) को सर्कुलरको शीर्षक छ, ‘२१औँ शताब्दीको विज्ञान रणनीतिः २०२०–२०३०’ । यसले ईएसएसको परिवर्तनकारी पहलुमा जोड दिन्छ । हामी एक प्राविधिक क्रान्तिको बीचमा छौँ, जसले निरन्तर अनुगमनमा पनि जोड दिन्छ । र, ‘जटिल मानव र प्राकृतिक प्रणालीबीच अन्तरक्रिया’मा विकसित गतिशीलताबारे भविष्यवाणी पनि गर्छ ।

भू–प्रणाली प्रक्रियाको अनुगमनबाट ऊर्जा, पानी र माटोको व्यवस्थापन र संरक्षण अनि प्राकृतिक प्रकोप न्यूनीकरणका लागि सहयोग पुग्छ । ईएसएस कारकले यी मुद्दालाई सम्बोधन गर्न ‘क्रस–डिसिप्लिनरी’ दृष्टिकोण प्रयोग गर्नुपर्छ । ईएसएसमा भूवैज्ञानिक, भूभौतिक वैज्ञानिक, पर्यावरणविद्, समुद्र वैज्ञानिक, भौतिक विज्ञ, रसायनविज्ञ, भूगोलविज्ञ, इन्जिनियर र सामाजिक वैज्ञानिकहरू सामेल छन् । भू–प्रणालीहरू जटिल र अव्यवस्थित छन् । यस्तो विज्ञान प्रणालीको प्राथमिक उद्देश्य वायुमण्डल, जल सतह, स्थल मण्डल र जैविक क्षेत्रबीचको अन्तरक्रियाका मात्रात्मक नमूनाहरू उत्पन्न गर्नु हो ।

तथ्यांक संकलन र व्याख्यामा विद्यमान अत्याधुनिक प्रविधिले अभूतपूर्व ठाउँ र समयमा  पृथ्वी र यसको प्रणालीबारे जानकारी मिल्छ । कम्प्युटर हार्डवेयर र सफ्टवेयरमा सुधारले छिटो गणना र तथ्यांक विश्लेषणका लागि सुविधा प्राप्त हुन्छ । अन्ततः जटिल प्राकृतिक–प्रणाली अन्तरक्रियाको हाम्रो बुझाइले हामीलाई त्यसबाट प्राप्त परिणामबारे अझ राम्रोसँग अनुमान गर्न मद्दत गर्छ । यूएसजीएस सर्कुलरले भू–प्रणालीको स्थिरताका लागि सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण चुनौतीहरू मौसम, जैविक विविधता र भूमि–प्रणाली परिवर्तनका कारण पहिचान गरेको छ । यी परिवर्तनले प्रत्यक्ष रूपमा प्राकृतिक संशाधनको व्यवस्थापन र प्राकृतिक जोखिमलाई कम गर्न मद्दत मिल्छ ।

डिजिटल प्रविधिमा द्रुत प्रगति र तथ्यांकको एकसाथ उत्पादनले पनि तिनलाई पहुँचयोग्य ढाँचामा निर्देशित गर्दै तथ्यांकको पहुँच र अखण्डता कायम गर्न थप प्रयास गर्नुपर्ने देखिन्छ । वास्तवमा, नेटवर्क उपकरणहरू र सुधारिएको सेन्सर, उपग्रह र ड्रोनको बढ्दो प्रयोगका कारण हामीले जसरी काम गरिरहेका छौँ, त्यो तरिका भनेको विस्तारित अवलोकन र मात्रात्मक तथ्यांकको उपलब्धता हो । एकैसाथ क्लाउड कम्प्युटिङ र आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सले तथ्यांक र भविष्य बुझ्न अनि तिनको प्रयोग गर्न अझ सक्षम बनाएका छन् ।

तथ्यांकको उपलब्धताका शैलीले भू–प्रणालीका नमूनालाई अधिक मजबुत बनाएका छन् । तिनीहरू अब विभिन्न भौतिक र स्थानविशेष नापमा शारीरिक, रासायनिक र जैविक प्रक्रिया र प्रतिक्रिया तन्त्रको दायरा समेट्न सक्षम छन् ।

ईएसएस डाटा व्यवस्थापन, मोडेलिङ र पूर्वानुमानका लागि धेरै नयाँ प्रविधि र अवसर पनि उपलब्ध हुँदैछन् । खासगरी, आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स र यान्त्रिक शिक्षामा ती प्रविधि कोशेढुंगा सावित हुँदै छन् । त्यस्तो प्रगतिले अनुसन्धानको ‘ट्रान्स–डिसिप्लिनरी’ अभ्यासलाई सहज बनाएको छ । इन्जिनियरिङमा प्रयोग हुने मेसिन–लर्निङ प्रविधिलाई मौसम वा भूकम्प पूर्वानुमानका लागि पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ । सँगसँगै यी घटनाक्रमले भू–विज्ञान प्रणाली वर्तमान समयमा विकासको एक रोमाञ्चक चरणबाट गुज्रिँदैछ । (सीपी राजेन्द्रन भारत बैंग्लोरस्थित नेसनल इन्स्टिच्युट अफ एडभान्स स्टडिजमा सहायक प्राध्यापक छन् ।) - द वायरबाट